Fundamentalnym obowiązkiem osoby, która zamawia określone dzieło, jest zapłata wynagrodzenia przyjmującemu zamówienie. Zgodnie z art. 642 Kodeksu cywilnego zamawiający jest zobowiązany uregulować należne wynagrodzenie w chwili, w której oddaje dzieło. Możliwe są również inne terminy jeśli zastrzeżono takowe w umowie.
Strony umowy dysponują swobodą w określaniu wynagrodzenia. Może być to wynagrodzenie w postaci pieniężnej, jak również w innej postaci. Chcąc ustalić jego wysokość można np. odwołać się do określonych cenników czy stawek.
Natomiast co w sytuacji kiedy strony nie ustaliły wysokości wynagrodzenia, ani nie wskazały podstaw do jego ustalenia? Zgodnie z art. 628 § 1 Kodeksu cywilnego w takim przypadku uznaje się, że strony miały na myśli zwykłe wynagrodzenie za dzieło tego rodzaju. Problem pojawia się, jeśli również w ten sposób nie da się ustalić wynagrodzenia. Ustawodawca mówi nam, że w takim przypadku należy się wynagrodzenie, które odpowiada uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym nakładom osoby, która przyjmuje zamówienie
W praktyce mamy do czynienia z dwoma sposobami ustalania wynagrodzenia: z ryczałtowym i kosztorysowym.
Wynagrodzenie ryczałtowe
W przypadku wynagrodzenia ryczałtowego określa się z góry wysokość wynagrodzenia w oznaczonej kwocie. Wynagrodzenie to przysługuje przyjmującemu zamówienie bez względu na rzeczywiste koszty poniesione na wykonanie dzieła. Dlatego nie trzeba przeprowadzać tutaj żadnych rozliczeń.
Warto dodać, że w tym przypadku, ryzyko ustalenia wynagrodzenia na zbyt niskim, niezadowalającym poziomie ponosi przyjmujący zamówienie. Co za tym idzie, nie może on żądać podwyższenia wynagrodzenia, nawet gdyby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac. Mówi o tym art. 632 § 1 KC.
Jednakże w tej zasadzie zostało przewidziane pewne odstępstwo. Zgodnie z art. 632 § 2 KC, jeśli nastąpiła zmiana stosunków, której nie można było przewidzieć, a wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą, to wtedy sąd może podwyższyć ryczałt albo nawet rozwiązać umowę. Klauzula ta nie znajduje zastosowania, jeśli owa zmiana nastąpiła w okresie, gdy był on już w zwłoce z wykonaniem dzieła (wyr. SN z 9.3.1990 r. IV CR 867/89, OSN 1991, Nr 5-6, poz. 76).
Wynagrodzenie kosztorysowe
Jeśli chodzi o wynagrodzenie kosztorysowe to polega ono jedynie na zestawieniu potrzebnych do wykonania dzieła materiałów i planowanych prac z podaniem cen jednostkowych. Dopiero po wykonaniu dzieła oblicza się wynagrodzenie. Art. 629 KC oraz art. 630 tegoż samego kodeksu ukazuje nam bardziej elastyczną naturę wynagrodzenia kosztorysowego.
Zmiana wynagrodzenia kosztoryksowego
Pierwszy z nich daje możliwość zmiany umówionego wynagrodzenia, jeśli w toku wykonania dzieła nastąpiła zmiana wysokości cen lub stawek (jednak znowuż mamy tutaj pewien wyjątek związany ze zwłoką związaną z wykonaniem dzieła. W takim przypadku przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia wskutek zmiany cen lub stawek – uchw. SN z 10.12.1982 r. III CZP 45/82, OSN 1983, Nr 5-6, poz. 71).
Drugi z podanych wyżej artykułów daje możliwość podwyższenia wynagrodzenia w następujących wypadkach:
- gdy zestawienie prac planowanych sporządził zamawiający, a wystąpiła konieczność przeprowadzenia prac, które nie były przewidziane wcześniej oraz
- gdy zestawienie prac planowanych sporządził przyjmujący zamówienie, a miała miejsce potrzeba przeprowadzenia dodatkowych prac, których to przyjmujący zamówienie nie mógł przewidzieć mimo zachowania należytej staranności
Ustawodawca przewidział w art. 631 KC możliwość odstąpienia od umowy przez zamawiającego, gdyby w przedstawionych wyżej sytuacjach zaszła konieczność znacznego podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego. Powinien to jednak uczynić niezwłocznie oraz zapłacić przyjmującemu zamówienie odpowiednią część umówionego wcześniej wynagrodzenia. Jest to niewątpliwie przejaw ochrony interesu zamawiającego.
Obowiązek zapłaty wynagrodzenia pomimo braku wykonania dzieła
Należałoby wspomnieć o sytuacjach kiedy zamawiający musi lub może zapłacić wynagrodzenie mimo niewykonania dzieła:
- jeśli przyjmujący gotów był je wykonać, lecz doznał przeszkody z przyczyn, które odnoszą się do zamawiającego. Jednakże zamawiający nie jest w takiej sytuacji nazbyt stratny, ponieważ może odliczyć sobie to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z racji tego, że nie wykonał dzieła (art. 639 KC)
- jeśli dzieło uległo zniszczeniu albo uszkodzeniu wskutek wadliwości materiału dostarczonego przez zamawiającego w rezultacie wykonania dzieła według jego wskazówek. W tym przypadku przyjmujący zamówienie może żądać wynagrodzenia za umówioną pracę w całości lub w części, ale mamy tutaj wymóg uprzedzenia zamawiającego o niebezpieczeństwie zniszczenia lub uszkodzenia dzieła (art. 641 § 2 KC)
- jeśli zamawiający bez uzasadnionej przyczyny odstępuje od umowy. W tym przypadku znowuż mamy możliwość odliczenia tego, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła (np. wartość materiałów czy koszt robocizny).